Türkiye’nin demokrasi tarihinde karanlık bir döneme işaret eden 12 Eylül 1980 darbesi, aradan geçen 45 yıl sonra da hafızalarda yerini koruyor. İlk teşebbüs 11 Temmuz 1980 tarihinde gündeme gelmiş olsa da, dönemin Başbakanı Süleyman Demirel’in güvenoyu alması üzerine bu plan ertelendi. Fakat sabahın erken saatlerinde Genelkurmay Başkanı’nın dinamik bildirisinin okunmasıyla ülke, yeni bir dönemin başlangıcını yaşadı.
Darbe yönetimi, Kenan Evren liderliğindeki Milli Güvenlik Konseyi etrafında şekillendi. Kara Kuvvetleri’nden Hava, Deniz kuvvetleri ve Jandarma Genel Komutanı ile birlikte oluşturulan konsey, devletin pek çok kurumunu baskı altına alarak antidemokratik uygulamalara yöneldi. Sendikalar ve meslek örgütleri kapatıldı, anayasa yürürlükten kaldırıldı ve parlamento lağvedildi. Sivil toplum örgütlerine yönelik baskılar arttı; dernekler dışında kalan kurumlar kapatıldı, Kızılay ve Çocuk Esirgeme Kurumu gibi yapılar darbe sürecinin dışında bırakıldı. Yeni siyasal yasaklar getirildi ve Süleyman Demirel ile Bülent Ecevit Hamzakoy’a, Necmettin Erbakan ile Alparslan Türkeş ise Uzunada’ya sürgüne gönderildi.
İdam kararları ve insan hakları ihlalleri gün yüzüne çıkmaya başladı. Darbenin ardından kurulan mahkemeler, yüzlerce kişiyi idamla yargılamaya yöneldi. 9 Ekim 1980 itibarıyla sol görüşlü Necdet Adalı ve ülkücü Mustafa Pehlivanoğlu idam edildi. Erdal Eren gibi gençler de ağır cezalarla karşı karşıya kaldı; onunla ilgili tartışmalı durum, “Asmayalım da besleyelim mi?” ifadesiyle simgelenen bir utanca dönüştü. Yaşı büyütülerek infaz edilenler ve azınlıkta kalan haklar, darbe sonrası açığa çıkan toplumsal yaraların temelini oluşturdu.
Geniş çaplı gözaltılar ve yargı süreçleriyle devam eden süreçte, yaklaşık olarak 650 bin kişi gözaltına alındı, 210 bin davada 230 bin kişi yargılandı ve çok sayıda insan için idam talebinde bulunuldu. Haklarındaki kararlar, yargı sürecinin belirsizliğiyle birlikte ölüm cezaları ile sonuçlandı; buna paralel olarak binlerce gazeteciye uzun hapis cezaları istenmiş, onlarca kişi vatandaşlıktan çıkarılmış ve yüz binlerce kişi işlerini kaybetmiştir. Kültür ve sanat dünyası da bu süreçte ağır baskılarla karşı karşıya kalmıştır.
Yargı süreci ve anayasal dönüşüm 1982 Anayasası, darbe sonrası oluşturulan danışma meclisinin çalışmalarıyla yürürlüğe girdi ve %92’lik “evet” oyuyla referandumdan geçerek hareketin kurumsallaşmasını sağladı. Burada geçici 15. madde ile dokunulmazlık süreci başlatıldı; ancak 2010 referandumu sonrası bu dokunulmazlık kaldırıldı. Referandumdan sonra, Evren ve Şahinkaya aleyhindeki soruşturmalar hız kazandı. 2012 yılında iddianame kabul edildi ve iki darbeci hakkında ağırlaştırılmış hapis cezaları talep edildi. Mahkeme süreci, 2014’ten itibaren kararlar değiştirilerek ilerledi; ancak her iki sanık da ölüm nedeniyle davanın düşmesi veya tartışmalı şekilde kararlar çıktı.
Sonuç olarak, dönemin aktörleri için yargı süreci devam ederken, davaların akıbeti ve mal varlıklarına ilişkin kararlar farklı sonuçlar doğurdu. Evren ve Şahinkaya’nın ölümünün ardından süreçler yeniden şekillendi; bazı kararlar yerinde saydı, bazıları ise usul hataları nedeniyle bozuldu. Bu döneme ilişkin tartışmalar, bugün bile toplumsal hafızada ve hukuki sınavlarda yer almaya devam ediyor.
News
